Değerler

Değer; karar verirken, öncelik belirlerken ve davranışlarımızı yönlendirirken etkin rol oynayan bir kavramdır. Günlük konuşma dilinde, önem verilen şey ya da tercih edilen ilkeler anlamında kullanılsa da aslında daha derin bir anlama sahiptir.

Değeri bir insanın temeli olarak düşünebiliriz. Bazıları biyolojik yatkınlıklarla bağlantılı temeller taşıyor olabilir, ancak çoğu çevresel faktörlerle çocukluk döneminde şekillenmeye başlar. Bireyin kendi değerlerini bilmesi ve bunları doğru zamanlarda kullanması daha dayanıklı olmasını sağlamanın yanında, ihtiyaç-değer ayrımı çok daha rahat yapabilmesini sağlar.

Değerlerin Tespit Edilmesi

Değerlerin tespit edilmesindeki en önemli zorluk, kişinin kendisi ile o anda bulunduğu bilinç / yorgunluk durumudur. Bu etkilerden tamamen arınmak kolay değil - pek çok makale ve çalışmada da bu vurgulanmıştır.

Ancak karar verme süreçlerini inceleyen modeller, özellikle eşleştirme / ikili kıyaslama (pairwise comparison) yöntemleri, bu tür durumlarda daha tutarlı ve dengeli sonuçlar elde edilmesine imkan tanır.

Bu yaklaşımın teorik temelini oluşturan yaklaşımlar arasında çiftli karşılaştırma modelleri, bilişsel karar verme teorileri ve değer değişimi / müdahale (value intervention) araştırmaları yer alır.

Kısacası, insan zihni, seçenekleri doğrudan değerlendirmektense, onları karşılaştırarak anlamlandırır. Bu nedenle değer tespitinde kıyaslama yöntemini tercih ediyorum.

Şimdi gelelim değerleri tespit etme aşamasına. Bunun için elimde 142 değerden oluşan bir liste var. Bu listeden 10 tane değer seçiliyor. Sonra bu değerler karşılaştırılıyor. Her karşılaştırmada, "Hangisi daha önemli?" sorusuna cevap aranıyor.

Karşılaştırma bittikten sonra, en çok oy alan 5 değer ayrı bir listeye alınıyor ve tekrar aynı şekilde karşılaştırılıyor. Sonuç olarak kendinize ait bir değerler listesine sahip oluyorsunuz.

Bu değerlendirmeyi siz de Değerler Anketi üzerinden yapabilirsiniz. Anket sonuçlarını anonim olarak benimle paylaşmayı kabul ederseniz, yapmayı planladığım Değerler Envanteri çalışmama katkı sağlamış olursunuz. Ankete katılmadan, bireysel olarak uygulamak isteyenler için değerler listesini [[values.md]] adresinde paylaşıyorum.

Değerler ile Tanışma

Anket sonucunda veya başka bir yöntem ile değerlerim dediğiniz bir liste elinizde var. Peki bu liste ile ne yapmam gerekiyor? Hadi biraz bunlara bakalım.

Öncelikle değerler listeniz size aittir ve bu değerlerin anlamı sizin için farklı, benim için farklı olabilir. Evrensel olarak bazı değerlerin bir tanımı olsa da, sizin için bu tanım farklı olabilir ve bu çok normaldir.

Değerlerinizle tanışmak için şu soruları her bir değeriniz için sorun ve samimi olarak cevaplayın.

Benim için X ne demek?
X değerini yaşamak / savunmak benim için ne demek?
X değerini yaşamamın veya sağlamamın önündeki engeller nelerdir?

Bu soruların cevaplarını her bir değeriniz için cevapladınız ve şimdi genel sorulara geliyoruz. Bu soruları değerlerinizi kullanarak ve genel düşünerek cevaplamanız gerekiyor.

Seçtiğim değerlerin benim için önemi ve anlamı nedir?
Bu değerleri yaşayamadığımda ya da hayatımda sağlayamadığımda ne hissediyorum ve nasıl davranıyorum?
Çok mutlu olduğum ya da çok tatmin olmuş olduğum anda hangi değerlerimi yaşamış oluyorum?

Aslında değerlerinizle tanışırken, dolaylı olarak kendinizle de tanışma fırsatı buluyorsunuz. Bu yüzden bu adımın önemli ve gerekli olduğunu düşünüyorum.

Gözlemler

Yönetici veya mentor olarak, destek verdiğim kişilerde her zaman değerler çalışması yapıyorum. Bu çalışmalar sırasında çok farklı gözlemlerim oldu.

Daha çalışmaya başlamadan önce çoğu bireyin değer kavramına önem vermediği ve bunu anlamsız bulduğu yönünde bir gözlemim var. Bireyler, hem kişisel alanlarına girilmesini çok istemiyor hem de çıkacak sonuçların bir şey ifade etmeyeceğini düşünüyor.

Bunu düşünenlerin ortak noktaları, değerlerin tanımını hatalı yapmaktan korkma ve çevresel faktörlerin olmasını gerektirdiği değerlerin çalışma sonunda çıkmayacağı korkusu.

Çalışma sırasında, ilk değerleri seçerken bireylerin sahip olmadıkları ama bir şekilde sahip olmayı arzuladıkları değerleri seçmesi de bir diğer gözlemim. Bu seçimin sebebini de katılımcılar, ihtiyaç veya eksiklik olarak paylaştılar.

Son gözlemim de çalışma ile hedeflediğim sonuçları elde edebilmiş olmam.

Bu çalışmanın amacı, bireyin beyninde ufak kıpırdanmalar oluşturmak. Karar alırken ya da seçim yaparken beynini oto pilot yerine kendisinin kullanmasını sağlamak. Kişinin kendisiyle olan ilişkisini de bir gözden geçirmesiniz sağlamak.

Bu yüzden değerler çalışması herkesin yapması gereken bir farkındalık egzersizidir diyorum.

Çıkarımlar

Gözlemlerim sonucunda iki çıkarımım var. Bunları detaylı anlatmak istiyorum ve sizlerin de fikirlerini merak ediyorum.

1. Mahalle Baskısı

Bu çıkarımım bireylerin aslında çevresel olarak bir kalıp içine sokulmaya çalıştığını gösteriyor bana. Örneğin; bir arkadaşımla 3 tane 3 ay aralıklı çalışma yaptığımızda, çıkan sonuçların 2 tanesinin içinde bulunduğu durum ile ilişkili olduğunu birlikte gözlemledik. Biraz üzerine gittiğimizde, tam olarak gözlemlediğim noktaya geldik.

İçinde yaşadığımız, çalıştığımız veya zaman geçirdiğimiz ortamlarda, biz farkında olmadan bize iletilen bazı değerler olabilir. Bunların farkına varmamız ve bunların aslında toplumun ya da mahallenin değerleri olduğunu bilmemiz gerekiyor.

Bu değerleri görmezden gelmek değil, onların varlığının farkında olmak ve bilinçli biçimde yönetmek önemli. Toplumun değerleriyle kendi öz değerlerimizi ayırt edebildiğimizde, çok daha özgün kararlar alabiliriz.

2. İhtiyaç Maskelemesi

Yaptığım çalışmalarda, sahip olmadığı halde, bir değeri arzulamanın aslında ihtiyaç ile ilişkili olabileceğini gözlemledim. Bunun için en anlaşılabilir örneği bir takım arkadaşım ile çalışma yaparken yaşadım.

Bir çalışma arkadaşım ile 3 ay arayla iki değerler çalışması yaptık. İlk çalışmada sağlık bir değer olarak listede yoktu. Ancak ikinci çalışmada sağlık ve aile değerleri direk liste başında yer alıyordu. Birlikte sonuçları karşılaştırdığımızda hem kendisinin hem de annesinin sağlık problemleri olduğunu söyledi.

Benim çıkarımıma göre, eğer karşılanmasını istediğimiz veya eksikliğini hissettiğimiz bir değer varsa, çalışma sonunda bunu listemizde ihtiyaç maskesi ile bulabiliriz.

Bu yüzden değerleri yorumlarken, çevresel koşulları ve dönemsel etkileri de göz önünde bulundurmak gerekiyor. Listemizden ihtiyaçlarımızı temizleyerek saf değerlerimize ulaşabileceğimizi düşünüyorum.

Kapanış Sözü

Değerler bizim karar vermemizi ve seçim yapmamızı etkileyen kavramlar. Bunların farkında olmak ve bunları doğru şekilde kullanmak hayatta fark yaratırken bize destek olacaktır.

Değerlerin zamanla değişebileceğini kabul etmek, gelişimin doğal bir parçasıdır. Benim hipotezime göre, bir bireyin değerleri zamanla en az bir kez dönüşüyorsa, bu onun hayata uyum sağlama ve iletişim becerilerinin canlı kaldığını gösterir.

Bu yazının şekillenmesinde katkı sağlayan SRL Danışmanlık ekibine, çalışmalarıma katılan çalışma arkadaşlarıma ve tüm öğrenci arkadaşlarıma teşekkür ediyorum.

Eğer siz de katkı sağlamak isterseniz, Değerler Anketi’ni doldurabilir, anonim olarak Değer Envanteri’ne katılabilir ya da bu yazıyı paylaşarak daha fazla kişinin kendi değerleriyle tanışmasına destek olabilirsiniz.